মধুমেহ(Diabetes) ৰোগত নয়নতৰাৰ (Catharanthus roseus L.)ব্যৱহাৰ

 

ভাৰতবৰ্ষ আৰু বিশ্বৰ প্ৰেক্ষাপটতমধুমেহ (Diabetes) ৰোগৰ কাৰণ আৰু ভয়াবহতা 

মধুমেহ বা ডায়েবেটিছ হৈছে এক প্ৰকাৰৰ দীৰ্ঘম্যাদী বিপাকীয় ৰোগ, য’ত তেজত শৰ্কৰাৰ (গ্লুক’জ) মাত্ৰা অস্বাভাৱিকভাৱে বৃদ্ধি পায়। ইয়াৰ মূল কাৰণসমূহ হ’ল:

1.ইনচুলিনৰ অভাৱ: শৰীৰত ইনচুলিন নামৰ হৰম’নৰ উৎপাদন কম হ’লে (টাইপ ১ ডায়েবেটিছ) বা ইনচুলিনৰ কাৰ্যক্ষমতা হ্ৰাস পালে (টাইপ ২ ডায়েবেটিছ) এই ৰোগ হয়।

2. জিনগত কাৰণ: পৰিয়ালত ডায়েবেটিছৰ ইতিহাস থাকিলে ইয়াৰ সম্ভাৱনা বৃদ্ধি পায়।

3.জীৱনশৈলী: অস্বাস্থ্যকৰ খাদ্যাভ্যাস (অত্যধিক চেনী আৰু প্ৰক্ৰিয়াজাত খাদ্য), শাৰীৰিক নিষ্ক্ৰিয়তা, আৰু স্থূলতা।

4.পৰিৱেশ আৰু চাপ: দীৰ্ঘদিনীয়া মানসিক চাপ আৰু দূষিত পৰিৱেশৰ প্ৰভাৱো এই ৰোগৰ কাৰণ হ’ব পাৰে।

ভাৰতবৰ্ষ আৰু ডায়েবেটিছ

ভাৰতক প্ৰায়ে "বিশ্বৰ ডায়েবেটিছৰ ৰাজধানী" বুলি কোৱা হয়। ইণ্টাৰনেচনেল ডায়েবেটিছ ফেডাৰেচন (IDF)ৰ ২০২১ৰ তথ্য অনুসৰি, ভাৰতত প্ৰায় ৭৭ নিযুত লোক ডায়েবেটিছত আক্ৰান্ত, যি বিশ্বৰ দ্বিতীয় সৰ্বোচ্চ। দ্ৰুত নগৰীকৰণ, পশ্চিমীয়া জীৱনশৈলীৰ প্ৰভাৱ, আৰু জনসংখ্যাৰ বৃদ্ধিৰ ফলত এই সংখ্যা ২০৪৫ চনলৈ ১৩৪ নিযুতলৈ বৃদ্ধি পাব বুলি অনুমান কৰা হৈছে। ইয়াৰ ফলত হৃদৰোগ, কিডনী বিকল, অন্ধত্ব আৰু স্নায়ুৰ ক্ষতিৰ দৰে জটিলতা বৃদ্ধি পাইছে। IDF ৰ মতে, ২০২১ত বিশ্বত ৫৩৭ নিযুত প্ৰাপ্তবয়স্ক ডায়েবেটিছত আক্ৰান্ত আছিল, আৰু এই সংখ্যা ২০৩০ চনলৈ ৬৪৩ নিযুত আৰু ২০৪৫ চনলৈ ৭৮৩ নিযুতলৈ বৃদ্ধি পাব। ডায়েবেটিছৰ ফলত প্ৰতি বছৰে প্ৰায় ৬.৭ নিযুত লোকৰ মৃত্যু হয়। এই ৰোগৰ অৰ্থনৈতিক প্ৰভাৱো গুৰুতৰ, কিয়নো স্বাস্থ্যসেৱাৰ ব্যয় বৃদ্ধি পায়।

WHOৰ মন্তব্য:

বিশ্ব স্বাস্থ্য সংস্থা (WHO)ৰ মতে, ডায়েবেটিছ এতিয়া বিশ্বৰ অন্যতম প্ৰধান জনস্বাস্থ্য সমস্যা। WHOৰ ২০২৩ ৰ প্ৰতিবেদনত উল্লেখ আছে যে ডায়েবেটিছৰ বৃদ্ধিৰ মূল কাৰণ হৈছে জীৱনশৈলীৰ পৰিৱৰ্তন আৰু স্থূলতা। সংস্থাটোৱে ইয়াক নিয়ন্ত্ৰণৰ বাবে স্বাস্থ্যকৰ খাদ্যাভ্যাস, নিয়মীয়া শাৰীৰিক কাৰ্যকলাপ, আৰু সচেতনতা বৃদ্ধিৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছে। WHOৰ মতে, ডায়েবেটিছৰ ৮০% ক্ষেত্ৰই জীৱনশৈলী পৰিৱৰ্তনৰ দ্বাৰা প্ৰতিৰোধযোগ্য। ইয়াৰ উপৰি, সংস্থাটোৱে পৰম্পৰাগত ঔষধৰ সম্ভাৱনাকো স্বীকাৰ কৰিছে, যদিও ইয়াৰ ব্যৱহাৰৰ ক্ষেত্ৰত বৈজ্ঞানিক প্ৰমাণৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ ওপৰত জোৰ দিছে।

মধুমেহ  ৰোগত  নয়নতৰাৰ  ব্যৱহাৰ

নয়নতৰা এক প্ৰকাৰৰ ফুলৰ গছ, যি শোভাময় উদ্ভিদ হিচাপে বাগানত সঘনাই ৰোপণ কৰা হয়। ইয়াৰ ফুল সৰু, আকৰ্ষণীয় আৰু বিভিন্ন ৰঙৰ (বগা, গোলাপী, বেঙুনীয়া) হয়। এই গছ সাধাৰণতে ৩০ চে.মি.ৰ পৰা ১ মিটাৰ পৰ্যন্ত ওখ হয় আৰু ইয়াৰ পাত সেউজীয়া, চিকচিকিয়া আৰু দীঘলীয়া। নয়নতৰাৰ আদি উৎপত্তিস্থল মাদাগাস্কাৰ হ’লেও, বৰ্তমান ই ভাৰত, বাংলাদেশ, পাকিস্তান, আফ্ৰিকা আৰু অন্যান্য গ্রীষ্মমণ্ডলীয় অঞ্চলত বিস্তৃত।ইয়াৰ ঔষধি গুণৰ বাবে ই আয়ুৰ্বেদিক আৰু পৰম্পৰাগত চিকিৎসাতো ব্যৱহাৰ হয়। নয়নতৰা উদ্ভিদক সংস্কৃত ভাষাত  "সদাপুষ্পী"(Sadāpuṣpi) বুলি কোৱা হয়। এই নামৰ অৰ্থ হৈছে "চিৰকাল ফুল ফুলা" বা "সদায় ফুল থকা", যি ইয়াৰ বৰ্ষজীবী প্ৰকৃতিৰ। সংস্কৃতত ইয়াক কেতিয়াবা  বিষণ্ণপুষ্পী"(Viṣṇupuṣpi) নামেৰেও উল্লেখ কৰা হয়, যদিও "সদাপুষ্পী" অধিক প্ৰচলিত।

নয়নতৰা উদ্ভিদৰ বৈজ্ঞানিক আৰু বিভিন্ন ভাষাত ইয়াৰ নাম

 বৈজ্ঞানিক নাম: Catharanthus roseus L.

 ইংৰাজী নাম: Madagascar Periwinkle, Cape Periwinkle

 হিন্দী নাম: Sadabahar (सदाबहार)

 বাংলা নাম: নয়নতৰা, গুলফেৰিংগী

নয়নতৰা (Catharanthus roseus) গছৰ পৰম্পৰাগতভাৱে মধুমেহ নিয়ন্ত্ৰণত ব্যৱহাৰৰ উল্লেখ পোৱা যায়, কিন্তু ইয়াৰ প্ৰভাৱ প্ৰধানকৈ টাইপ-২ ডায়েবেটিছৰ ক্ষেত্ৰতহে উপযোগী বুলি বিবেচিত হয়। ইয়াৰ কাৰণ আৰু সম্ভাৱ্য ব্যৱহাৰৰ বিষয়ে তলত চমুকৈ ব্যাখ্যা কৰা হৈছে:

 টাইপ-২ ডায়েবেটিছত নয়নতৰাৰ ব্যৱহাৰ

টাইপ-২ ডায়েবেটিছত শৰীৰত ইনচুলিনৰ উৎপাদন কম হ’ব পাৰে বা ইনচুলিনৰ প্ৰতি শৰীৰৰ কোষৰ সংবেদনশীলতা হ্ৰাস পায় (insulin resistance)। নয়নতৰাৰ পাত, শিপা বা ফুলত থকা এলকেলয়ড (যেনে- ভিনড’লিন) আৰু অন্যান্য সক্ৰিয় যৌগই তেজৰ শৰ্কৰাৰ মাত্ৰা কমোৱাত সহায় কৰিব পাৰে। পৰম্পৰাগত চিকিৎসাত(যেনে- আয়ুৰ্বেদ) ইয়াক পাতৰ ৰস বা কাঢ়া হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয়। গৱেষণা অনুসৰি, ই ইনচুলিনৰ কাৰ্যক্ষমতা বৃদ্ধি কৰাৰ লগতে গ্লুক’জ শোষণত সহায় কৰে, যি টাইপ-২ ডায়েবেটিছৰ বাবে উপযোগী।

টাইপ-১ ডায়েবেটিছত নয়নতৰাৰ ব্যৱহাৰ কৰা নহয়

টাইপ-১ ডায়েবেটিছত শৰীৰত ইনচুলিনৰ উৎপাদন একেবাৰে বন্ধ হৈ যায়, কাৰণ অগ্নাশয়ৰ (Pancreas) ইনচুলিন উৎপাদনকাৰী কোষসমূহ ধ্বংস হৈ যায়। নয়নতৰাৰ ক্ষেত্ৰত ই শৰীৰত ইনচুলিনৰ উৎপাদন পুনৰ সৃষ্টি কৰিব নোৱাৰে বা স্বয়ংপ্ৰতিৰক্ষা প্ৰতিক্ৰিয়াৰ সমাধান কৰিব নোৱাৰে। সেয়েহে, টাইপ-১ ডায়েবেটিছৰ ক্ষেত্ৰত ইয়াৰ কাৰ্যকাৰিতা প্ৰমাণিত নহয় আৰু সাধাৰণতে ইয়াক ব্যৱহাৰৰ পৰামৰ্শ দিয়া নহয়। এই ধৰণৰ ডায়েবেটিছত ইনচুলিন ইঞ্জেকচনৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিব লাগে।

 নয়নতৰাৰ বিভিন্ন অংশৰ মধুমেহত ব্যৱহাৰ

নয়নতৰা গছৰ পাত, শিপা, আৰু ফুল মধুমেহ নিয়ন্ত্ৰণত পৰম্পৰাগতভাৱে ব্যৱহাৰ হৈ আহিছে। ইয়াত থকা এলকেলয়ড (যেনে-Vincristine আৰু Vinblastine) আৰু অন্যান্য সক্ৰিয় যৌগে তেজৰ শৰ্কৰাৰ মাত্ৰা কমোৱাত সহায় কৰে বুলি বিশ্বাস কৰা হয়।

ব্যৱহাৰৰ পদ্ধতি আৰু মাত্ৰা:

1.পাতৰ ৰস:

Ø  প্ৰস্তুতি: ৫-৭ টা সতেজ পাত ধুই পিহি ১০-১৫ মিলিলিটাৰ ৰস উলিয়াই লোৱা হয়।

Ø  মাত্ৰা: প্ৰতিদিন সকালে খালি পেটত ১০-১৫ মিলিলিটাৰ ৰস পান কৰা।

Ø  সময়: ৮-১০ দিন ব্যৱহাৰৰ পিছত তেজৰ শৰ্কৰা পৰীক্ষা কৰি প্ৰয়োজন অনুসৰি চলোৱা।

Ø  প্ৰভাৱ: দক্ষিণ আফ্ৰিকা আৰু ভাৰতৰ গ্ৰামাঞ্চলত এই পদ্ধতিৰে ডায়েবেটিছৰ উপসৰ্গ যেনে ঘনে ঘনে প্ৰস্ৰাৱ আৰু ক্লান্তি কমোৱাৰ দাবী কৰা হয়।

2.শিপাৰ কাঢ়া (Decoction):

Ø  প্ৰস্তুতি: ১০ গ্ৰাম শিপা ধুই ২০০ মিলিলিটাৰ পানীত উতলাই ১০০ মিলিলিটাৰলৈ কমোৱা।

Ø  মাত্ৰা: দিনত এবাৰ ৫০ মিলিলিটাৰ, ১৫ দিনৰ বাবে।

Ø  প্ৰভাৱ: শিপাৰ কাঢ়াই তেজত শৰ্কৰাৰ মাত্ৰা নিয়ন্ত্ৰণত সহায় কৰে বুলি পৰম্পৰাগত চিকিৎসকে দাবী কৰে।

3. ফুলৰ চূৰ্ণ:

Ø  প্ৰস্তুতি: শুকান ফুল গুড়ি কৰি প্ৰতিদিন ১ চামুচ (২-৩ গ্ৰাম) পানীৰ সৈতে মিহলোৱা।

Ø  মাত্ৰা: ১ মাহলৈ দিনত এবাৰ।

Ø  প্ৰভাৱ: ইয়াৰ দ্বাৰা শৰীৰত শক্তি বৃদ্ধি আৰু শৰ্কৰা নিয়ন্ত্ৰণত সহায় হয়।

নয়নতৰাৰ অন্যান্য ঔষধি গুণ:

ü  ৰক্তপ্ৰদৰ (Menorrhagia): পাতৰ ৰস বা শিপাৰ কাঢ়া অত্যধিক ঋতুস্ৰাৱ নিয়ন্ত্ৰণত ব্যৱহাৰ হয়।

ü  ক্ষত নিৰাময়: পাত বা ডাল থেতলাই ক্ষতস্থানত লগালে সংক্ৰমণ ৰোধ হয়।

ü  ক্ৰিমি ৰোগ: শিপাৰ কাঢ়া ৭-১০ দিন খালে ক্ৰিমি নিৰ্মূল হয়।

ü  ৰক্তচাপ: পাতৰ ৰসে উচ্চ ৰক্তচাপ কমোৱাত সহায় কৰে।

ü  লিউকেমিয়া: ভিনক্ৰিষ্টিন আৰু ভিনব্লাষ্টিনৰ দৰে যৌগ কৰ্কট ৰোগৰ চিকিৎসাত ব্যৱহৃত হয়।

ü  কীটদংশন: ফুল বা পাতৰ ৰস জ্বলাপোড়া কমায়।

ব্যৱহাৰৰ সময়ত সাৱধানতা

v  মাত্ৰাৰ নিয়ন্ত্ৰণ: অত্যধিক ব্যৱহাৰে বমি, পেটৰ বিষ, বা তেজৰ শৰ্কৰা অত্যধিক কমি যোৱাৰ (হাইপ’গ্লাইচেমিয়া) সম্ভাৱনা থাকে।

v  চিকিৎসকৰ পৰামৰ্শ: দীৰ্ঘম্যাদী ব্যৱহাৰৰ আগতে চিকিৎসকৰ সৈতে পৰামৰ্শ কৰা উচিত।

v  গৰ্ভাৱস্থা: গৰ্ভৱতী মহিলাই ব্যৱহাৰৰ পৰা বিৰত থাকিব লাগে, কাৰণ ই গৰ্ভপাতৰ কাৰণ হ’ব পাৰে।

v  শিশুৰ ব্যৱহাৰ: শিশুৰ ক্ষেত্ৰত অতি সৰু মাত্ৰা (২-৩ মিলিলিটাৰ)তকৈ বেছি নিদিব।

v  পাৰ্শ্বক্ৰিয়া: এলাৰ্জি বা বিষাক্ত প্ৰতিক্ৰিয়াৰ লক্ষণ দেখিলে তৎক্ষণাৎ ব্যৱহাৰ বন্ধ কৰিব লাগে।

 

গৱেষণা পত্ৰৰ উল্লেখ (References of research papers)

1. "Antidiabetic Potential of Catharanthus roseus" (Journal of Ethnopharmacology, 2010): এই গৱেষণাত দেখা গৈছে যে নয়নতৰাৰ পাতৰ নিষ্কাশনে তেজৰ শৰ্কৰা ২০-৩০% কমাইছে প্ৰাণীৰ ওপৰত পৰীক্ষাত।

2."Phytochemical Analysis of Catharanthus roseus" (Phytotherapy Research, 2015): ইয়াত এলকেলয়ডৰ ডায়েবেটিছ নিয়ন্ত্ৰণ ক্ষমতাৰ কথা উল্লেখ আছে।

3. "Traditional Use of Madagascar Periwinkle in Diabetes Management" (Evidence-Based Complementary and Alternative Medicine, 2018)**: দক্ষিণ আফ্ৰিকাৰ পৰম্পৰাগত ব্যৱহাৰৰ ওপৰত গৱেষণা।

4.  WHO Monograph on Selected Medicinal Plants (2007) : নয়নতৰাৰ ঔষধি গুণৰ সম্ভাৱনা স্বীকাৰ কৰা হৈছে, কিন্তু অধিক পৰীক্ষাৰ প্ৰয়োজনীয়তাৰ কথা কোৱা হৈছে।

উপসংহাৰ

নয়নতৰা কেৱল শোভাময় গছ নহয়, ইয়াৰ ঔষধি গুণে ইয়াক এক গুৰুত্বপূৰ্ণ উদ্ভিদ হিচাপে প্ৰতিষ্ঠা কৰিছে। মধুমেহৰ দৰে জটিল ৰোগৰ নিয়ন্ত্ৰণত ইয়াৰ সম্ভাৱনা আছে, যদিও বৈজ্ঞানিকভাৱে ইয়াৰ প্ৰভাৱ সম্পূৰ্ণৰূপে প্ৰমাণিত হোৱা নাই। সঠিক মাত্ৰা আৰু সাৱধানতাৰ সৈতে ব্যৱহাৰ কৰিলে ই উপকাৰী হ’ব পাৰে।